فرق قرائت، تلاوت و ترتیل

برای انس با قرآن، پنج عنوان «قرائت»، «تلاوت»، «ترتیل»، «استماع و انصات» و «تدبر» در قرآن آمده است:[1]

«فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ».[2]

«اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنْ کِتابِ».[3]

«وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً».[4]

«أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ».[5]

«وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا...».[6]

 

1. قرائت:

از ریشه «قَرَءَ» به معنی «جمع کردن و به هم پیوستن» می‎باشد و مقصود از آن در سخن، «جمع و پیوستنِ حروف و کلمات» می‎باشد که با به هم پیوستنِ حروف، کلماتِ با معنی و با پیوستنِ کلمات و حروف با هم، جملاتِ مفید ساخته می‎شود.

به همین جهت، «هر جمع و پیوندی»، «قرائت» نمی‎باشد و هم چنین تلفظِ حرفی واحد را قرائت نمی‎گویند.

«مفردات» در معنی «قرائت» می‎گوید: «ضَمُّ الْحُرُوفِ و الْکَلِماتِ بَعْضَها إِلی بَعْضٍ فی التَّرتیلِ».

از این معنی دقیق بر می‎آید که «قرائت» در جریان ترتیل مطرح است و جزئی از آن به حساب می‎آید که عمدتاً به بخشی از «ترتیل در لفظ» نظر دارد و لزوماً «ترتیل در معنی» را مطرح نمی‎کند و از این جهت ساکت است.

تعبیر «قرآن» در اصل، وزن مصدری «قَرَءَ» می‎باشد که اسم علم برای کتاب خدا گشته است؛ گویا که این کتاب آسمانی، جامع و چکیده کتب آسمانی گذشته[7] و جامع و چکیده همه علومِ الهی در امر ارشاد و هدایت بشر می‎باشد و یا اینکه قرائت کننده و توضیح دهنده «کتاب تکوین، آفاق و انفس»، می‎باشد، از این رو، خود به «کتاب تشریع» موسوم گشته است.

2. «تلاوت»:

از ریشه «تَلی یَتْلُو» به معنی «در پی آمدن، دنبال کردن» است به نحوی که مابینِ تابع و متبوع، چیزی جز تبعیت نباشد، حال اگر «متابعت»، «امری مادی و یا پیروی در حکم» باشد، مصدرش، «تُلُوّ وِ تِلْو» خواهد بود و اگر «متابعت» به واسطه «قرائت یا تدبر در معنی» باشد مصدرش «تِلاوَهْ» می‎باشد.

مثالِ پیرویِ مادی و پیروی در حکم:

«وَ الْقَمَرِ إذا تَلیها».[8]

(قسم به ماه آنگاه که در پی خورشید رود و در حکمِ نورانیت، از آن تبعیت نماید).

مثالِ پیروی در حکم فقط:

«وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ...».[9]

(وشاهدی از خاندان پیامبر او را الگو می‎گیرد و از او متابعت می‎نماید).

مثالِ پیروی در قرائت و تدبرِ معنی:

«...مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ أُمَّهٌ قائِمَهٌ یَتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آناءَ اللَّیْلِ وَ هُمْ یَسْجُدُونَ».[10]

(بعضی از اهلِ‌کتاب، امتی بپا خاسته‎اند که آیاتِ خدا را در اوقات شب در حالی که به سجده رفته‎اند با قرائت و تدبر در معنی، ‌دنبال می‎کنند).

مثالِ پیروی در قرائت و تدبر و عمل:

«الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ...».[11]

(کسانی که به آنان کتاب دادیم آن را به حق تلاوت می‎نمایند، چرا که آنان به آن ایمان دارند).

در این مورد، حدیث دیگری از پیامبر «حق تلاوت»[12] را «پیرویِ راستین در عمل» معرفی می‎نماید:

«فی قَوْلِهِ تَعالی: «... یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ...»: یَتَّبِعُونَهُ حَقَّ اتّباعِهِ».[13]

می‎بینیم این آیه شریفه، نظر به تلاوتِ جامع در پیرویِ لفظی، معنوی و عملی دارد.

پس «تلاوت قرآن»، «متابعت از قرآن در قرائت و دنبال کردن معانی و پیروی در عمل» می‎باشد؛ بنابراین، «هر تلاوتی»، «قرائت» می‎باشد امّا «هر قرائتی» لزوماً «تلاوت» ‌محسوب نمی‎شود؛ و اساساً «تلاوت» در مواردی بکار می‎رود که مطالب قرائت شده، وجوبِ پیروی را در پی آورد، از این رو گفته نمی‎شود: «تَلَوْتُ رِقْعَتَکَ»: «نامه‎ات را تلاوت کردم»، بلکه صحیح آن، «قَرَأْتُ رِقْعَتَکَ» می‎باشد؛ این معنی را بوضوح در آیات می‎بینیم:

«أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ».[14]

(آیا مردم را به نیکی فرمان می‎دهید و خود را فراموش می‎کنید حال آنکه شما کتاب را تلاوت می‎کنید! پس چرا تعقل نمی‎کنید ـ و هوای نفستان را مهار نمی‎زنیدـ).

در آیه شریفه با توبیخ، ‌سؤال می‎کند، که: «تلاوتِ کتاب»، چرا «موجبِ عمل» نگشته است و چرا هوایِ نفس را مهار ننموده است؟

در قرآنِ کریم، آنجا که از «قرائت»، «تأنی و دقت» نیز مقصود باشد فعلِ قرائت با قید اضافی آورده می‎شود:

«وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلاً».[15]

(و قرآنی عظیم را ـ نازل کردیم ـ که جدا جدایش نمودیم ـ قطعه قطعه نازل کردیم ـ به این مقصود که آن را برمردم با تأنی و درنگ بخوانی و به این دلیل که به نحو خاصی آن را نازل کردیم).

3. «ترتیل»: از ریشه «رَتَل» به معنی «جمع شدن و هماهنگی و نظام یافتن چیزی بر طریقی مستقیم» می‎باشد؛ از این رو به شخصی که دندانهایش از هماهنگی و ترکیب و نظام سالمی برخوردار باشد می‎گویند: «رَجُلٌ رَتَلُ الأسْنانِ».

این معنیِ باب مجرد را اگر به باب تفعیل بریم معنی «ترتیل» بدست خواهد آمد:[16]

«جمع کردن و هماهنگی و نظام بخشیِ چیزی بر طریق مستقیم»،‌ «طریقِ مستقیم» نسبت به هر چیزی، معنایی متناسب با آن را خواهد داشت.

همان گونه که دندانها با نظمی خاص و براساسِ بنیادی محکم و صحیح، به منظورِ خرد کردن و هضم مناسبِ غذا چیده شده است و ترتیبِ دندانها با توجه به این هدفِ خاص، شکل گرفته است، آیاتِ‌قرآن نیز از نظم و چینش خاصی برخوردار می‎باشد که با هدفِ درمانِ فکر و روح بشر و هدایت و ارشاد آنها به قله‎های کمال انسانیت، هماهنگ گردیده است، از این رو، «ترتیل قرآن»:

«نظم وچینشِ خاص آیات، هماهنگ با تأمین نیازهای فکری ـ روحی بشر، با اهداف درمان فکر و روح و ثبات بخشی به قلب مؤمنین و هدایت و ارشاد آنها به قله‎های کمالِ بشری»، خواهد بود.

این معنی از «ترتیل» به خداوند منسوب می‎باشد:

«کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیلاً».[17]

(بدین سان قرآن را یکباره فرو نفرستادیم به این دلیل که از این راه، دلِ پرالتهابِ تو را ثبات بخشیم و ـ دلیل دیگر اینکه ـ آن را ما به نحوِ خاصی، چیده و نظام بخشیده‎ایم).

از آنجا که قرآن با روحِ بشر، سروکار دارد، این «چینش و انتظام» هم در بخش «الفاظ قرآن» و هم در حوزه «محتوا و معانی آیات» مطرح است که هم زیبایی ظاهر و هم عمق باطن را گویاست.[18]

و در واقع، بخش الفاظ، انتظامش، مقدمه‎ای است برای ورود به حوزه معانیِ قرآن تا که با توجه به چینش و نظامِ خاصِ معانیِ آیات، به ژرف اندیشی و بررسی نتایج و آثارِ پیامِ قرآن بپردازیم.

با این توضیحات، معنایی که «راغب» در «مفرداتِ خویش» برای ترتیل آورده است نه با معنیِ بابِ مجردِ آن هماهنگ است و نه با کاربردِ واژه در قرآن، سازگاری دارد:

«الرَّتَلُ: إتِّساقُ الشَیْءِ وَ انتِظامُهُ عَلَی استِقامَهٍ، یُقالُ رَجُلٌ رَتَلُ الأسْنانِ».

«التَّرْتیلُ: إرْسالَ الکَلِمَهِ مِنَ الْفَمِ بِسُهُولَهٍ وَ اسْتِقامَهٍ، قالَ تَعالی «وَ رَتِّلِ الْقُرآنَ تَرتیلاً، وَ رَتَّلناهُ تَرتیلاً».

(ترتیل: فرستادن و خارج نمودن کلمه از دهان با سهولت و به شیوه صحیح می‎باشد. چرا که خدای تعالی می‎فرماید: وَ رَتِّلِ الْقُرآنَ...».

معنیِ «مفردات» به بخشی از معنی ترتیل آن هم جزء مقدمی آن نظر دارد، حال آنکه عمده، بخشِ معنیِ قرآن می‎باشد که به غفلت سپرده شده است.

این غفلتِ شگفت آور در اکثر تفاسیر و کتب لغت به چشم می‎خورد[19] با وجود اینکه آیات و احادیثِ در مورد «ترتیل» به وضوح، این گونه تلقی از «ترتیل» را مردود می‎شمارد.

________________________________________

[1] . بحث‎های لغوی این قسمت همه از کتاب گرانقدر «مفردات راغب استفاده شده است چرا که «مفردات» در دقتِ معنی و جامعیتِ بررسیِ کاربردِ واژه در قرآن، کم نظیر بلکه بی‎نظیر می‎باشد.

[2] . مزمل/ 20.

[3] . عنکبوت/ 45.

[4] . مزمل/ 4.

[5] محمد/ 24 و نساء/ 82.

[6] . اعراف/ 204.

[7] . در مورد تورات می‎فرماید: «...مِنْ کُلِّ شَیْ‏ءٍ مَوْعِظَهً وَ تَفْصِیلاً لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ». (اعراف/ 145): (از هر چیز یک موعظه و شرحی بر هر چیز برای موسی در الواح نوشتیم) که «مِنْ کُلِّ شَیْ» بجای «کُلَّ شَیءٍ» بعضی از حقایق را می‎رساند.

و در مورد انجیل و عیسی ـ علیه السّلام ـ می‎فرماید: «... وَ لِأُحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ» (آل عمران/ 50): انجیل مصدقِ تورات و بیانگرِ حلیتِ بعضی از تحریمهایِ بنی اسرائیل و بیانگر بعضی از مواردِ اختلاف می‎باشد: «وَ لِأُبَیِّنَ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ». (زخرف/ 63).

امّا قرآن کریم: «تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ» (نحل/ 89)، «وَ لکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصِیلَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ». (یوسف/ 111): بیانگر و شارحِ هر چیز، «یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ». (اعراف/ 157): حلال کننده همه طیبات و حرام کننده همه پلیدیها، «... وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ...» (مائده/ 48): و حافظ و مسلطِ بر تمامِ کتبِ انبیاء می‎باشد. (نورالثقلین/ ج 2، ص 68)

[8] . شمس/ 2.

[9] . هود/ 17.

[10] . آل عمران/ 113.

[11] . بقره/ 21.

[12] . قرآن بر ما حقوقی دارد و متقابلاً ما نیز بر قرآن حقوقی داریم، حقوقِ قرآن کلیه مباحثِ این رساله می‎باشد امّا حقِ ما بر قرآن، هدایت و ارشاد و شفای امراض فکری و روحی ما در دنیا، و دفاع و شفاعت از ما در روز سهمگینِ قیامت می‎باشد؛ چرا که شفاعتِ قرآن، بی‎چون و چرا پذیرفته می‎شود و اگر از کسی شکایت کند آن کس بی‎چون و چرا محکوم می‎باشد؛ پس «شفاعت و شکایتِ قرآن»، پیشاپیش، از جانبِ خداوندِ عالم، مهر تأیید خورده است: (ب 3، ح 13).

[13] . دارالمنثور، ج 1، ص 111.

[14] . بقره/ 44.

[15] . اسراء/ 106.

[16] . این قسمت با استفاده از معنی مطرح شده در مفردات می‎باشد که نقدی خواهد بود بر نظرِ «مفردات» که با وجود معنیِ دقیق واژه در باب مجرد در قسمت مزید، سطحی معنی شده است.

[17] . فرقان/ 32.

[18] . «القُرآنُ ظاهِرُهُ أنیقٌ وَ باطِنُهُ عَمیقٌ». (نهج)

[19] . در بحث اقوال در معنیِ ترتیل، بعضی از نظرات مفسرین و کتبِ لغت، خواهد آمد.